Türkiye Türkçesi ile Özbek Türkçesinde onay ve ret ifadeleri

Abstract

Bu çalışmada Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesinde onay ve ret ifadeleri karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. Onay ve ret ifadeleri bir soruya cevap oluşturan kalıplaşmış unsurlar olup anlamları belirgindir. Hatta bu ifadeler birer bağımsız söz sayılabilir. Onay ve ret ifadeleri genellikle soru cümlelerinin yüklemi ile ilgilidir; bu yüzden ya tek başlarına ya da cevapladıkları sözün unsurlarıdan biriyle kullanılır. Günlük konuşmada sıkça kullanılan evet, hayır, peki, yok gibi onay ve ret ifadeleri, Türk ve Özbek gramerlerinde tartışmaya açık konulardan biridir. Özbek Türkçesinde onay ve ret ifadelerinin hangi sözcük türü olarak değerlendirileceği konusunda dilbilimciler ortak görüşe sahiptir. Ancak Türkiye Türkçesinde onay ve ret ifadelerinin sözcük türlerinin hangisine dâhil edileceği konusunda fikir birliği yoktur. Bazı araştırmacılar bu ifadeleri “edat” olarak alırken, bazıları “ünlem” veya “zarf” olarak ele almıştır. Bu konuda ortak fikre varılmadığından onay ve ret ifadelerinin incelenmesi değerli görülmüştür. Bununla birlikte, bu konu üzerinde Türkiye Türkçesinde çalışmalar yapılmıştır. Ancak onay ve ret ifadeleri Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesinde karşılaştırılmalı olarak ele alınmamıştır. Bundan dolayı, bu çalışma, alandaki bu boşluğu doldurmayı amaçlar. Bu çalışmada, söz konusu sözcüklerin edat, zarf veya ünlem türlerinden hangisine dâhil edilmesi gerektiği konusunda bir sonuca varmak; Türkiye Türkçesinde ve Özbek Türkçesinde onay ve ret ifadelerini bulmak, incelemek, bunların yapılarını ve anlam şekillerini araştırmak; tespit edilen ifadeleri karşılaştırarak benzerlikleri ve farklılıkları bulmak amaçlanmıştır. Çalışmada nitel araştırma yöntemlerinden doküman incelemesi ve dil bilgisel betimleme yöntemleri kullanılmıştır. Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesinde ortak olan onay ve ret ifadeleri, yok (yo‘q), var (bor), ha/hee (ha), hop (xo‘p), elbette (albatta), mutlaka (mutlaqo) vb kelimelerdir. Ortak olan bu ifadelerin iki dilde fonetik farklılıkları vardır. Çalışmada, onay ve ret ifadelerinin edatlardan farklı olarak tek başlarına da bir anlam belirttiği ve cümle hâlinde de bulunduğu tespit edilmiştir. Bundan dolayı, söz konusu ifadelerin ünlem olarak değerlendirilmesinin daha uygun olacağı sonucuna varılmıştır.

In this study, the expressions of approval and rejection in Turkey and Uzbek languages were discussed mutually. The expressions of approval and rejection are stereotyped elements that constitute an answer to a question, and their meanings are precise. In fact, they can be considered independent words. Usually, they relate to the loader of interrogative sentences. Therefore, they are used either alone or with one of the elements of the word they answer. Expressions of approval and rejection, such as evet (yes), hayır (no), peki (okay), yok (no), which are frequently used in daily speech, are one of the topics open to discussion in Turkish and Uzbek grammar. Linguists have a common view on which word type should be considered as approval and rejection expressions in Uzbek. However, in Turkish, there was no consensus on which word types should be included in the expressions of approval and rejection by the researchers. While some researchers take these expressions as “prepositions,” some consider them as “interjections” or “adverbs.” Since there is no consensus on this issue, the statements of approval and rejection are worth investigating. Despite the availability of research on this subject in Turkish, the comparison of expressions of approval and rejection between Turkish and the Uzbek language has not been performed. Therefore, this study tried to fill this gap. In this study, it was aimed to reach a conclusion on which of the prepositions, adverbs, or interjection types should be included in the expressions under consideration, to find and examine the expressions of approval and rejection in Turkish and Uzbek, to investigate their structure and meanings, to find similarities and differences by comparing the obtained expression. Qualitative research methods (document analysis and grammatical description) were used as the study methodology. Expressions of approval and rejection common in Turkish and Uzbek are words such as yok (yo‘q), var (bor), ha/hee (ha), hop (xo‘p), elbette (albatta), mutlaka (mutlaqo), etc. These common expressions have phonetic differences in the two languages. In the study, it has been determined that the expressions of approval and rejection, unlike prepositions, indicate a meaning on their own and as a sentence too. Therefore, it has been conculuded that it would be more appropriate to evaluate the expressions within interjections.