Büyük Selçuklu Cami Mimarisinde Alçı Süsleme

Abstract

Süsleme sanatı ile ilgili, özellikle İran İslam sanatının altın çağı olarak anılan Büyük Selçuklu dönemine ait araştırmalarda, İran'ın en zengin alçı kitâbe ve süslemelerinin örneklerini içeren Selçuklu camilerin zengin süslemeleri hakkında bilgilerin yok denecek kadar az olması, oldukça üzücüdür. Bundan hareketle Büyük Selçuklu Cami Mimarisinde Alçı Süsleme başlığıyla hazırlanmış olan bu doktora tez çalışmasının amacı, İran süsleme sanatının Rönesans'ı olan Büyük Selçuklu alçı süsleme sanatını, tanıtmak, olağanüstü değerlerini ortaya koymak ve etkilenme alanı ve etkileme gücünü değerlendirme fırsatı sunmaktır. Ele alınan Rey Selçuklu Mescidi, Taleş Espiye Mezgit Mescidi, İsfahan Cuma Camii, Korveh (Kerveh) Cuma Camii, Kazvin Mescid-i Haydariye, Neyriz Cuma Camii, Kirman Mescid-i Melik, Barsiyan Cuma Camii, Kazvin Cuma Camii, Save Cuma Camii, Gülpayegan Cuma Camii, Sin Mescid-i Cuması, Şah Ebu'l-Kâsım Camii, Sengân Mescid-i Kümbet, Ardistân Cuma Camii ve Zevvare Mescid-i Cumasının alçı süslemelerinin çoğu örnekleri, zamanla harap olmuştur. Elde edilen sonuçlardan, zikredilen yapıların süsleme kompozisyonunun, yazı, bitkisel ve hendesî bezemeleri içerdiği ve kabartma, kazıma, kalıplama, eğri kesim ve ajur tekniğinde yapıldıkları anlaşılmaktadır. Bezeme kompozisyonları, genelikle mihraplar, duvar yüzeyleri, tuğla derzleri, nişler, kemer karınları, kemer köşelikleri, kubbe etekleri ve geçiş bölgelerinde yer almaktadır. Sengân Mescid-i Kümbet'e ait iki kitabe hariç Büyük Selçuklu camilerindeki alçı süslemelerin sanatçıları ile ilgili başka malumat bulunmamaktadır. Hatta söz konusu kitâbelerde bulunan isimlerin, alçı sanatçıları veya yapının mimarları olup olmadığını anlamak kesin değildir. Büyük Selçuklu camilerinde görülen alçı süslemeler, İran'ın Sasani dönemine (226-651) ait alçı süslemeleri, Nîşâbur'da yapılan kazı çalışmalarından çıkan İran'ın ilk İslâmî devirlerine (X. yüzyıl) ait alçı süslemeleri, Samarra (836-892) Tolunoğlu (868-905), Karahanlı (840-1212), Gazneli (963-1186), Anadolu Selçuklu (1075-1308) ve İran'ın İlhanlı dönemi (1256-1353) alçı süslemeleri ile yakın benzerlik arzetmektedir.

It is unfortunate that in most researches of Islamic decorative art, especially the research of the Great Seljuk period that was called the golden age of Iranian decorative arts has been little talked about of rich ornamental values of the Mosques of this period. These are just a few examples showing the importance of decoration of the Great Seljuk period. According to this, one of the aims of this doctoral dissertation, prepared with the tittle of the Stucco Decorations in the Architecture of the Great Seljuk Mosques, is to introduce the art of stucco decorations of the Great Seljuk period which is known as the Renaissance of decorative arts in Iran. Another aim of this thesis is to rediscover the exceptional value of the decoration of this period. The results of this research lead to an understanding of the interaction scopes of the decoration of the mosques in the Great Seljuk period. Unfortunately, many of the stucco decorations of the mosques of the Great Seljuk period include the decoration of the Rey mosque, the Spiye Mezget Mosque, the Isfahan Friday Mosque, the Friday Mosque of Qorveh, the Heydarieh Mosque of Qazvin, the Friday Mosque of Neyriz, the Malik Mosque in Kerman, the Barsiyan Mosque, the Friday Mosque of Save, Friday Mosque of Golpayegan, the Friday Mosque Mosque of Sin, Yazd Shah Abul Qasim Mosque, the Gonbad Mosque of Sengân, the Friday Mosque of Ardistan and Friday Mosque of Zavarah have been destroyed. According to the results, the stucco decorations in these mosques include inscriptions, vegetal and geometric decorations made using the embossing, engraving, molding, angular cutting, and stamping techniques. These decorations are generally located on the mihrab, the interior surfaces of the walls, the pointings between the bricks, the intrados, the voussoirs, the wall niches, the arch corners, the transitional zone of the domes, and the drum of the dome. The sources for information on stucco decorating artists in the Great Seljuk mosques are very limited. These sources consist of only two inscriptions belonging to the Gonbad Mosque of Sengân. Also, it is not certain to say for sure whether the names in these inscriptions are the names of the artists or the architects of the structure. Also according to the results of this research, the stucco decorations in the mosques of the Great Seljuk period, with the decoration of the Sassanid period of Iran (61- 226), the decoration of the first Islamic era of Iran (around the tenth century AD), obtained from Neyshabur excavations, stucco decorations discovered from Samarra Exploration (836-892), stucco decorations from the Ghaznavid Period (1896-1996), stucco decorations of the Ilkhanid Period of Iran (1256-1353), Anatolian Seljuk Architectural decorations (1075-1308), architectural ornaments of the Qarakhanid period (840-1212) and the architectural ornaments of the Tulunid period (868-905).