Türkiye Türkçesinde Yarı-Sözlüksel Birimler

Abstract

Bu çalışmada hem sözlüksel hem de dil bilgisel özellikler gösterebilen yarı-sözlüksel birimler üzerinde durulmaktadır. Dillerde sözcükler, sözlüksel (içerik) ve dil bilgisel (işlevsel) olmak üzere iki temel kategoriye ayrılır. Ancak, kimi durumlarda sözlüksel kimi durumlarda ise dil bilgisel birim gibi davranan sözcüklerin varlığı, yarı-sözlüksel birimlerin tasarlanmasını gerektirmiştir. Çalışmanın temel motivasyonu, dil bilgiselleşme eğilimi gösteren sözlüksel birimlerin, bu yön doğrultusunda sergiledikleri çeşitli kullanım ilişkilerine dayalı malzemeyi tespite duyulan ihtiyaçtır. Bu nedenle, çalışmada yarı-sözlüksellik gösteren birimlerin temelinde dil bilgiselleşme süreçleri olduğu görüşünden hareket edilmiş ve söz konusu birimlerle ilgili eğilimler bu temel üzerine kurulmuştur. Birimlerin tespit edilmesinde hareket noktamız Türkçe Ulusal Derlemi (TUD) Tanıtım Sürümü temelinde hazırlanan Sözcük Sıklığı Listeleri olmuştur. Yüksek sıklıktaki içerik sözcükleri arasından seçilen 130 birim, Türkçe Ulusal Derlemi'nde sorgulanarak tümce düzeyindeki bağlam temelinde taranarak çözümlenmiştir. Derlem verisine dayalı olarak yapılan çalışmada Türkçe Ulusal Derlemi'nin 0.3 sürümünden yararlanılmıştır. Bulgular, yarı-sözlüksel birimlerin tek bir alana değil; ad, edat ve eylem alanlarına, ayrıca ad ve sıfat tamlamaları ile yüklemcil yapılara dağılabildiğini göstermektedir. Özellikle +(n)In altında, +(n)In üstünde, +(n)In karşısında gibi ad tamlaması temelli yapılar sözlüksel adların kalıplaşarak edat benzeri işlev kazanmasına yol açarken; -DIK+iyelik zaman, -mAk yerine gibi yapılarda fiil kökenli biçimler adlaşarak işlevsel bir yük üstlenmiştir. Bulgular ayrıca, yarı-sözlüksel birimlerin en yoğun biçimde fiilimsi ekleri ve yan cümle tamlayıcılarıyla eş dizimlilik içinde ortaya çıktığını göstermektedir. -DIK, -mA, -mAk, -AcAK ekleriyle türeyen kalıplar, sözlüksel kökenlerini büyük ölçüde korumakla birlikte anlam aşınmasına uğrayarak yarı-sözlüksel birimlere dönüşmüştür.

This study focuses on semi-lexical units that can exhibit both lexical and grammatical features. In languages, words are divided into two basic categories: lexical (content) and grammatical (functional). However, the existence of words that behave as lexical units in some cases and as grammatical units in others has necessitated the design of semi-lexical units. The main motivation for this study is the need to identify lexical units that show a tendency toward grammaticalization, based on the various usage relationships they exhibit in this direction. Therefore, the study is based on the view that grammaticalization processes underlie units that show semi-lexicality, and the trends related to these units are established on this basis. Our starting point in identifying units was the Word Frequency Lists prepared based on the Turkish National Corpus (TUD) Preview Version. One hundred and thirty units selected from high-frequency content words were queried in the Turkish National Corpus and analyzed based on sentence-level context. The study, based on corpus data, utilized version 0.3 of the Turkish National Corpus. The findings show that semi-lexical units can be distributed across noun, preposition, and verb fields, as well as noun and adjective phrases and predicate structures, rather than being confined to a single field. Particularly, noun phrase-based structures such as +(n)In altında, +(n)In üstünde, +(n)In karşısında cause lexical nouns to become fixed and gain preposition-like functions, while in structures such as -DIK+iyelik zaman and -mAk yerine, verb-derived forms become nouns and take on a functional load. The findings also show that semi-lexical units appear most intensively in collocation with verbal suffixes and subordinate clause complements. Patterns derived with the suffixes -DIK, -mA, -mAk, -AcAK have largely retained their lexical origins but have undergone semantic bleaching, transforming into semi-lexical units.