Hz. Ebubekir ve Hz. Osman Döneminde Kur’ân’ın Cem’i İle İlgili Rivayetlerin Eleştirel Bir Değerlendirmesi

Abstract

Kur’ân-ı Kerîm, bizzat Yüce Allah (C.C.) tarafından korunmuş ve bu korumanın bir gereği olarak ezberlenip yazılmış ve bir kitapta cem’ edilip toplanmıştır. Ancak Kur’ân-ı Kerîm’in ne zaman ve kim tarafından cem’ edilip derlendiği sorusu öteden beri hep zihinleri meşgul etmiştir. Kur’ân-ı Kerîm’in cem’ edilip toplanmasının Hz. Peygamber (a.s.) döneminde gerçekleştiğine işaret eden rivayetler olduğu gibi bu toplamanın Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali dönemlerinde olduğunu ifade eden rivayetler de mevcuttur. Ancak klasik yaklaşımlarda ağırlıklı olarak Kur’ân’ı Kerîm’in toplanma hadisesinin Hz. Ebû Bekir ve Hz. Osman döneminde olduğu hususu öne çıkmaktadır. Kur’ân-ı Kerîm metninin tarihi üzerine araştırma yapan ilim adamları kaynaklarda tafsilatıyla ele alınan ve birbiri ile çelişkili olan rivayetlere dayanarak bu mevzuda çok farklı değerlendirmelerde bulunmuşlardır. Biz daha önce Hz. Muhammed (a.s.) döneminde Kur’ân’ın cem’i hadisesini; “Kur’ân’ı Kerîm’in Hz. Muhammed (a.s.) döneminde hıfzı, kitâbeti ve cem’i hakkında eleştirel bir değerlendirme” başlığı altında ele almıştık. Bu makalede ise tarihsel eleştiri yöntemini uygulayarak Hz. Ebû Bekir ve Hz. Osman dönemlerinde Kur’ân-ı Kerim’în cem’i ile ilgili farklı rivayetleri metin ve isnad açısından bir değerlendirmeye tabi tutacağız. Bu makale iki ana bölüme ayrılmıştır: İlk bölümde, özellikle Buhârî'de yer alan bir rivayet ele alınarak Hz. Ebû Bekir dönemindeki Kur'ân-ı Kerîm’in cem’i konusu incelenmiş ve Yemâme Savaşı'nın Kur'ân’ı Kerîm’in cem’ine sebep olup olamayacağı, daha önce bizatihi Hz. Peygamber’in (a.s.) bu görevi ifa edip etmediği, Hz. Ebû Bekir’in yazdırdığı mushafın resmî bir mushaf mı yoksa kişisel bir nüsha mı olduğu ve Ubeyd İbn es-Sabbâk ile İbn Şihâb ez-Zührî gibi râvîlerin güvenilir olup olmadıkları eleştirel bir bakış açısıyla ele alınmıştır. İkinci ana başlık altında ise Hz. Osman döneminde Kur’ân-ı Kerim’in cem’ edilip toplanması faaliyeti ele alınmış ve burada da tıpkı Hz. Ebû Bekir döneminde olduğu gibi Buharî rivayeti metin ve sened açısından değerlendirilmiştir. Metin açısından; Ahzâb sûresinin 23. âyeti, Hafsa Mushaf’ı ve yazıda ihtilaf olayı, Hz. Osman’ın yöntemi, ordular arasındaki anlaşmazlığın niteliği, Hz. Osman’ın ümmeti tek bir yazı üzere toplaması gibi hususlar da alt başlıklar altında incelenmiştir. İsnad açısından da Tirmizî ve Buhârî rivayetleri ele alınarak değerlendirilmiştir. Sonuç bölümünde ise Hz. Ebû Bekir tarafından yazdırılan mushafın resmî bir nüsha değil de kişisel bir nüsha olabileceğine dair deliller sunulmuştur. Bu görüş, söz konusu mushafın Hz. Osman’a değil de Hz. Hafsa’ya verilmesi, sahabe tarafından hiç kullanılmamış olması, ondan kopyaların yapılmaması ve diğer sahabilerin mushaflarıyla karşılaştırılmaması ve nihayetinde kullanılmadan kaderine terkedilmiş olması gibi delillerle desteklenmektedir. Ayrıca bu rivayetin önemli hadis ve tarih kaynaklarında yer almaması, farklı rivayetler arasındaki çelişkilerin bulunması, özellikle Tevbe ve Ahzâb sûrelerindeki âyetlerin ima ettikleri, bu sonuca varılmasına yol açmıştır. Hz. Osman döneminde bu bağlamda neler yaşanmış olabileceği sorusuna gelince; kıraat farklılıkları, Kur’an-ı Kerîm’in toplanmasına sebep olan rivayetler, yazılmayan âyetlerin durumu Tevbe ve Ahzâb sûrelerindeki âyetler hakkında birbirini tutmayan çelişkili ifadeler, Hz. Osman döneminde ana rivayette anlatıldığı gibi bir cem' olayının gerçekleşmediğini ancak Hz. Osman’ın yaptığı işin, Müslümanları tek bir yazı sisteminde birleştirerek sahte metinlerin yakılmasına ve Kur’an nüshalarının çoğaltılarak farklı şehirlere gönderilmesine vesile olduğunu göstermektedir. Makale, ayrıca Kur’ân-ı Kerîm’in Hz. Peygamber (a.s.) döneminde hıfzedilip yazıldığı ve o hayatta iken cem’ edilip derlendiğine dair bir ima içermektedir. Kur’ân metninin tarihi üzerine araştırma yapanların, bu noktaya daha fazla odaklanmalarının faydalı olacağı makale yazarının bir önerisi olarak kabul edilebilir.