Tüketicilerin ‘Atık Azaltma’ Davranışının Sürdürülebilir Davranış İçin Tasarım Çerçevesinde Değerlendirilmesi

Abstract

Tasarımcıların sürdürülebilir bir toplum geliştirmedeki rolü, sürdürülebilir ürünler yaratmakla sınırlı olmayıp, sürdürülebilirliği teşvik eden ve toplumun daha geniş bir kesimi tarafından kabul görecek ürünler, süreçler ve hizmetler öngörmeyi de içerir. Bu çerçevede literatürü oluşan sürdürülebilir davranış için tasarım, arzu edilen sürdürülebilir davranışların benimsenmesini teşvik etmeyi ve istenmeyen, sürdürülemez davranışları caydırmayı amaçlamaktadır. Sürdürülebilir tüketici davranışının teşvik edildiği tasarım stratejilerini anlamak için pazarlamacıların çok sayıda nedeni bulunmaktadır. Sürdürülebilir bir davranış olarak sıfır atık, ürün ve süreçlerin üretilen atık ve kirlilik miktarını en aza indirecek şekilde tasarlanması ve yönetilmesi uygulamasını ifade eder. Bu yaklaşım sadece kaynakları koruyarak ve sera gazı emisyonlarını azaltarak çevrenin korunmasına yardımcı olmakla kalmaz, aynı zamanda atık yönetimi maliyetlerinin azaltılması ve geri dönüşüm ve yeniden kullanım sektöründe yeni işler yaratılması yoluyla ekonomik faydalar sağlama potansiyeline de sahiptir. Bu bağlamda, bu makalenin amacı tasarımcılar için sürdürülebilir davranış için tasarım atık azaltma davranışı sergileyen kullanıcıların davranışlarını ve motivasyonlarını değerlendirerek tasarımcıların bu çalışmadan elde edilen verileri tasarım süreçlerine dahil etmek için kullanmaları için bir rehber önerisinde bulunmaktır. Bu amaç ile kullanıcıların atık azaltma davranışları Johnson (2013) tarafından önerilen 5R başlıkları (reddetmek, azaltmak, yeniden kullanmak, geri dönüştürmek ve kompost yapmak) kullanılarak sıfır atık yaklaşımı çerçevesinde incelenmiştir. Bulgular, tasarımcıların kullanabileceği bir veri seti oluşturmak için Ulusal Bilim, Mühendislik ve Tıp Akademileri’nin (2020) (NAS) çalışmasında açıklanan değişen tüketici davranışlarının itici güçlerine göre kategorize edilmiştir. Çalışmada, atık azaltma ile ilgili kullanıcı davranışları ve motivasyonları hakkında fikir edinmek için nitel analiz kullanılmıştır. Davranışlar ve motivasyonlar 5R yaklaşımı çerçevesinde analiz edilmiştir. Kullanıcıların atık azaltma konusundaki farkındalıkları sorgulanmış ve Reddetme, Azaltma, Yeniden Kullanma, Geri Dönüştürme ve Kompost Yapma kategorileri altında gerçekleştirilen davranış ve eylemleri etkileyen olumlu ve olumsuz motivasyonlar incelenmiştir. Her bir sıfır atık kategorisindeki davranışlar ve motivasyonlar NAS’ın tüketici davranışını değiştiren etmenlerine göre tartışılmıştır. Araştırmaya örneklem olarak katılan katılımcılar, atık azaltma konusunda farkındalığı olan tüketiciler arasından amaçlı örnekleme yöntemi kullanılarak seçilmiştir. Sosyal medyada ‘Sıfır Atık’ temalı sayfaların takipçileri arasından rastgele seçilen toplam 50 katılımcı gönüllülük esasına göre araştırmada yer almıştır. Pandemi sonrası gelişen araştırma metodolojileri çerçevesinde katılımcılardan yarı yapılandırılmış ve açık uçlu araştırma sorularına çevrimiçi olarak yanıt vermeleri istenmiştir. Katılımcıların motivasyonlarını ve davranışlarını bilinçli bir şekilde aktarmalarını sağlamak için, 5R’nin her aşamasında örnek davranış kalıpları üzerinden her aşamayı da kapsayan dört eylemi değerlendirmeleri ve ardından kendi davranışlarını ve motivasyonlarını değerlendirmeleri istenmiştir. Transkripsiyonlar, atık azaltma davranışlarını ve motivasyonlarını belirlemek için tematik kodlama kullanılarak analiz edilmiştir. Kodlama çalışması sonucunda katılımcıların 5R yaklaşımları üç başlık altında kodlanmıştır: “Davranışlar”, “Pozitif Motivasyon” ve “Negatif Motivasyon”. Her bir kategori belirlenen kodlar çerçevesinde değerlendirilmiştir. Daha sonra sonuçlar tartışılmıştır. Sürdürülebilir davranış ve sıfır atık çerçevesinde kullanıcılar arasında atık azaltma davranışlarını ve motivasyonlarını incelendikten sonra, Johnson (2013) tarafından önerilen 5R yaklaşımı, veri toplamak için faydalı bir çerçeve sağlamıştır. Sonuç olarak, atık azaltma davranışı, sürdürülebilirlik için bütüncül bir yaklaşım gerektiren karmaşık ve çok katmanlı bir konu olarak benimsenmiştir. Sıfır atık gibi yaklaşımlar, atığın değersiz bir yan ürün olarak görüldüğü geleneksel anlayışa meydan okumakta ve atık oluşumunu en aza indirecek çözümler sunmaktadır. Ancak atık azaltma davranışı, atıkların son kullanıcılar dışındaki kuruluşlar tarafından toplanması, ayrıştırılması ve bertaraf edilmesi nedeniyle tüketiciler için büyük ölçüde görünmez kalmaktadır. Bu davranışların sürdürülebilir davranış için tasarım merceğinden incelenmesi, tasarımcılara tasarım süreçlerinde kullanabilecekleri değerli veriler sağlamıştır. Alışkanlıkların kullanıcıların davranış kalıpları üzerinde hem olumlu hem de olumsuz etkileri olabileceği görülmüştür. Bir yandan, bir kullanıcı olumlu ilişkilere sahip olduğu ürünleri değiştirme konusunda isteksiz hissedebilir ve bu da sürdürülebilir davranışları benimsemesini zorlaştırabilir. Diğer taraftan ise, sürdürülebilir davranış alışkanlıklarının geliştirilmesi, kullanıcıların sürdürülebilirlik hedefleriyle çelişebilecek diğer kalıpları benimsemelerini önlemeye yardımcı olabilir. Buna ek olarak, bir kullanıcının yaşam tarzı ve günlük rutini, alışkanlıkları üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Değişen tüketici davranışlarının itici güçlerini kategorize eden bu çalışma, tasarımcılara sürdürülebilirliği teşvik eden ve toplumun daha geniş bir kesimi tarafından kabul gören ürün, süreç ve hizmetler geliştirmeleri için bir veri seti sunmaktadır. Bu faktörlerin bağımsız olarak değerlendirilemeyeceğini belirtmek önemlidir. Bu kategorizasyon davranış kalıplarını detaylı olarak incelemek için kullanılabilirken, yapılan araştırmada bu aşamaların birbirini takip eden bir gelişim sisteminden ziyade iç içe geçmiş bir yapıda, bir diğerine geçen yapısal bir bütünlük içerisinde gerçekleştiği gözlemlenmiştir. Bu kategorizasyon, sürdürülebilirlik hedeflerine ulaşmada bireysel davranışın rolünü vurgulayan sürdürülebilir davranış için tasarım literatürüyle de örtüşmektedir.