İslam Hukukunda Rükün Kavramı

Abstract

Rükün kavramı gerek sözlük anlamı çerçevesinde gerekse şer'î bir hüküm olarak fıkıh literatüründe sıklıkla kullanılmaktadır. İbadât, muamelât ve ukûbat olmak üzere İslam hukukunun tüm alanlarında karşımıza çıkan rükün kavramı tezimizin konusunu ifade etmektedir. Araştırmamızın amacı öncelikle rükün kavramının fıkıh literatüründeki kullanımlarını tespit ederek kavramın önemini ortaya koymaktır. Bu bağlamda öncelikle fukahâ ve mütekellim usul eserlerinde rükne dair tanımlar tespit edilmiş, fukâhanın rükne dair yaklaşımları ekseninde rüknün özellikleri incelenmiştir. Yine bu bağlamda rüknün tespitinde esas alınan şer'î deliller ve hüküm istinbat yöntemleri üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde fıkıh literatürü içerisinde rükün kavramının kullanıldığı yerler tespit edilmiş, fakihlerin gerek ibadetler gerek muamelât ve ukubât alanlarına dair meselelerde rükün olarak ifade ettikleri farklı unsurlar zikredilmiştir. Bu sayede rükne dair yaklaşım farklılıklarının rükünlerin tespitindeki somut görünümü ortaya koymaya çalışılmıştır. Tezin son bölümündeyse rükün kavramının farz, vacip, şart ve in'ikad kavramlarıyla irtibatı ele alınmıştır. Yine bu bölümde bir unsurun rükün olarak kabul edilip edilmemesinden kaynaklı ihtilaflar ve bu ihtilafların hukuki sonuçları ele alınmıştır. Araştırmanın sonucunda özellikle Hanefî Mezhebi ile diğer mezhepler arasında rüknün tespitinde kabul edilen delillerin farklılık arz ettiği, Hanefîlerin ancak mütevatir veya meşhur haber ile bu tespiti yaparken diğer mezhep alimlerinin âhad haber ile de rüknün tespitini caiz gördükleri vurgulanmıştır. Bunun yanında Hanefîlerin bir ibadet veya hukuki işlemin varlığını sıhhatinden ayrı ele aldıkları ve bunun rüknü tespitte diğer mezheplerle ihtilafa sebep olduğu ifade edilmiştir.The concept of rukn is a frequently used term in Islamic jurisprudence, encompassing both its lexical meaning and its role as a legal construct. This notion, central to all areas of Islamic law—worship (ʿibādāt), transactions (muʿāmalāt), and penalties (ʿuqūbāt)—forms the focus of this study. Despite its significance, the concept of rukn has been underexplored in contemporary scholarship, prompting its selection as the subject of this thesis. The primary aim is to analyze the approaches of jurists (fuqahāʾ) towards rukn and to examine its applications in various juridical contexts. The study first identifies definitions of rukn in works of legal theory (uṣūl al-fiqh) by jurists and theologians (mutakallimūn). It then examines the characteristics of rukn and the evidences (dalīl sharʿī) and interpretive methods (istinbāṭ) employed in its determination. In the second chapter, the study explores instances of rukn in the jurisprudential corpus, focusing on its usage in worship, transactions, and penalties. Differences in the conceptualization of rukn among jurists are analyzed through specific examples, highlighting their methodological divergence. The final chapter discusses the relationship of rukn with related concepts such as farḍ (obligation), wājib (necessity), shart (condition), and inʿiqād (validity). Disagreements over whether an element qualifies as a rukn and the resulting legal implications are also assessed. The research concludes that significant differences exist between the Ḥanafī school and others in determining rukn. The Ḥanafīs restrict its identification to mutawātir (mass-transmitted) or mashhūr (widely accepted) reports, whereas other schools accept āḥād (solitary) reports. Additionally, the Ḥanafī distinction between the existence and validity of acts leads to further divergence. Lastly, rukn is found to be used in two senses: as an essential component of