Divânu Lugâtit-türk'te Sözlüksel Eşdeğerlik ve Anlam Kaybı

Abstract

Kaşgarlı Mahmud'un 11. yüzyılda yazdığı Dîvânu Lugâti't-Türk (DLT), Türk dil tarihinin en önemli kaynaklarından biridir. Bu eser sadece dil açısından değil, aynı zamanda Türklerin tarihi, coğrafyası, destanları, halk takvimi, yaşam tarzı, gelenekleri ve hayvan adları gibi pek çok kültürel öge bakımından da kıymetli bilgiler sunmaktadır. DLT, bununla birlikte Türkçe-Arapça iki dilli bir eserdir. DLT'nin Arapçadan Türkiye Türkçesine çevirileri eseri çeviribilim açısından da kıymetli yapmakatdır. Çeviri eserleri doğası gereği çeviri ve eşdeğerlik sorunları barındırır. Bu çeviri eserlerde anlam kayıplarına neden olur. DLT'de de farklı düzeylerde, özellikel eşdizim gibi sözcük üstü birimlerin Karahanlı Türkçesinden Arapçaya ve Arapçadan Türkiye Türçesine çevirisinde eşdeğerlik ve anlam kayıpları yaşanmıştır. Eserdeki bazı ifadelerin veya sözcük öbeklerinin hangi anlamı taşıdığı ve hangi işlevle kullanıldığı her zaman açık değildir. Karahanlı Türkçesi, Arapça ve Türkiye Türkçesi'nin hem dilsel hem de kültürel bakımdan oldukça farklı olması, Dîvânu Lugâti't-Türk'teki bazı sözlüksel kategorilerin Kaşgarlı tarafından Arapçaya veya günümüz çevirmenleri tarafından Türkiye Türkçesine aktarımında eşdeğerlik sorunlarına ve anlam kayıplarına yol açmaktadır. Bu nedenle sözlüğü okuyucuları ya da çevirmenler, bazı sözcük ve sözcük öbeklerinin anlamlarını tam olarak belirlemekte güçlük yaşayabilmektedir. Bu çalışmada, Dîvânu Lugâti't-Türk'te yer alan yaklaşık 100 tane eşdizimsel ve kalıp dilbirimi, Karahanlı Türkçesinden Arapçaya ve ardından Türkiye Türkçesine aktarımı açısından karşılaştırmalı olarak analiz edilmiştir. Aktarımlar sırasında bazı ifadelerin anlam değişimine uğradığı, bazılarında ise mantıksal veya yapısal bozuklukların meydana geldiği tespit edilmiştir. Bu bağlamda, anlam kaybı olmadan Türkiye Türkçesine en uygun karşılıkların önerilmesi amaçlanmıştır. Analizler betimleyici ve karşılaştırmalı yöntemlerle gerçekleştirilmiştir. Veri kaynağı olarak ise 2007 yılında yayımlanan Kagarlı'nın Dîvânu Lugâti't-Türk (orijinal metni), Besim Atalay'ın (1985), Ercilasun & Akkoyunlu'nun (2014) ve Mustafa S. Kaçalin'in (2021) çalışmaları esas alınmıştır. Bu çalışma, yalnızca çeviri sürecinde karşılaşılan sorunları ortaya koymakla kalmayıp, aynı zamanda diller arası tarihî farklılıkların ve kültürel ögelerin aktarımındaki çok katmanlı yapıyı da gözler önüne sermektedir. Bu yönüyle, hem tarihî dil araştırmalarına hem de çeviri bilimi literatürüne önemli katkılar sunmaktadır.Kashgarlı Mahmud's Dīwān Lughāt al-Turk (DLT) (11th century) is a key source for Turkish language history, offering insights not only linguistically but also culturally, including history, geography, traditions, and animal nomenclature. Its translation from Karakhanid Turkish into Arabic, and subsequently into modern Turkish, presents inherent challenges of equivalence and meaning loss. These issues are especially pronounced in supra-lexical units like collocations and idioms, where meaning and function often become unclear. Linguistic and cultural differences among Karakhanid Turkish, Classical Arabic, and modern Turkish complicate semantic equivalence, leading to potential misinterpretations by readers and translators. In this study, approximately 100 syntactic and idiomatic units from Dīwān Lughāt al-Turk were analyzed comparatively in terms of their translation from Karakhanid Turkish into Arabic and subsequently into modern Turkish. The findings reveal that some expressions underwent shifts in meaning, while others demonstrated logical or structural inconsistencies during the translation process. The primary aim of this study is to propose the most appropriate Turkish equivalents that preserve the original meaning without semantic loss. The analysis was conducted using descriptive and comparative methods. Primary data sources include the original DLT text (2007 edition), as well as translations and commentaries by Atalay (1985), Ercilasun & Akkoyunlu (2014), and Kaçalin (2021). This study not only sheds light on the translation problems encountered in the transmission of DLT, but also reveals the complex, multilayered structure of linguistic and cultural transfer across historical periods. In this respect, it contributes significantly to both historical linguistics and the literature of translation studies, particularly within the context of Turkish-Arabic translation dynamics.