Gazâlî'de İsbât-ı Vâcib

Abstract

Düşünce tarihi boyunca Allah'ın varlığının ispatı zihinleri meşgul eden en spesifik sorunlardan biri olmuştur. Allah'ın varlığının ispatı konusu çağlar boyunca; Allah'ın varlığını ispatlamanın bir yöntemi var mıdır? şayet varsa bunun için hangi deliller ortaya konulmalı? gibi sorular çercesinde ele alındığı görülmektedir. İslam düşünce tarihinde isbât-ı vâcib hakkında müstakil eserler ortaya konulmuştur. Çalışmamız esnasında bu eserlerden birinin de Gazâlî'ye ait el Hikme Fi Mahlûkatillahi Azze ve Celle isimli risalenin olduğunu tespit ettik. Bu tespit Gazâlî özelinde isbât-ı vâcib'in müstakil bir çalışma konusu yapılması için bizim adımıza yeterli bir sebep olmuştur. Çalışmamıza İslam kelamcılarının metafizik varlığın ispatı konusunda nasıl bir zihin yapısına sahip olduklarını anlayabilmek için bilginin imkânı, tanımı ve kaynağı ele alınarak başlanmıştır. Kelamcıların bilgi hakkındaki görüşlerini verirken düşünce tarihi boyunca bilgi üzerine yapılan tartışmalar göz önünde bulundurulmuştur. Daha sonra isbât-ı vâcib konusunda Gazâlî öncesinde nasıl bir yöntem izlendiğini ortaya koyabilmek için 'Klasik İslam Düşüncesinde Allah'ı Bilmenin Yolları' başlığı altında ele almaya çalıştık. Gazâlî öncesi kelamcıları Allah'ın varlığı konusundan ziyade Allah'ın birliği üzerinde durmuşlardır. Gazâlî öncesi mütekkadîmûn döneminde, Allah'ı bilme konusunda Selefiyye fıtri ve zarûrî yolu, kelamcılar akıl ve nazar yolunu ve Sûfiyye ise ilhâm ve keşf yolunu ileri sürmüşlerdir. Çalışmamızın ana problemi olan Gazâlî'nin isbât-ı vâcib hakkındaki görüşlerini ortaya koyarken öncelikli olarak onun zihin yapısının anlaşılması açısından bilginin imkânı ve kaynakları Gazâlî özelinde ele alınmıştır. Gazâli'nin fikrî temellerini iyi bir şekilde anlayabilmek maksadıyla onun düşünce serüvenine yer verilirken kelam eleştirisine, akıl yorumuna, duyular hakkındaki görüşlerine ve tasavvuf yorumlarına da ayrıca değinilmiştir. Bilgi kuramını fizik ve metafizik âlem üzerine kuran Gazâlî, fizik âleme ait duyusal bilgilerin metafizik hakkında kesin bir bilgi veremeyeceğini vurgulamıştır. Sonuç olarak isbât-ı vâcib konusu Gazâli özelinde ele alınmış; oryantalistlerin ve Batılı teologların görüşleri ile kıyas yapılıp bunun sonucunda çıkarımlar yapılmıştır. Gazâlî'nin isbât-ı vâcib hakkında kaleme aldığı risaleden de anlaşılacağı üzere âlemden ve içindeki varlıklardan hareketle Allah'ı bilmenin herkes için mümkün olduğunu vurgulamıştır. Çalışmamız neticesinde kelamcılardan farklı olarak Gazâlî'nin, isbât-ı vâcib hakkında fıtrî-zarurî ve keşf yolunu benimsemesi görüşlerinin orijinalliğini ortaya koymaktadır. Anahtar Kelimeler: İsbât-ı vâcib, ma'rifetullah, nazar, fıtrat, keşfAlong the history of thought, the proof of the existence of the God has been one of the most specific problems that engage the consciousness. The proof of the existence of the God along the ages; Is there a way to prove the existence of Allah? If so, what evidence should be put forward for this? It is seen that such questions are handled. In the history of Islamic thought, individual works about Isbat al-Wajib have been revealed. During our study, we found that the first of these works is the dissertation of Ghazali al-Hikme Fi Mahlûkatillahi Azze and Celle. This determination is sufficient reason for us to make an independent study subject of proof of the existence of God in the case of Ghazali. To our study was started by considering the possibility, definition and source of knowledge in order to understand how Islamic theologians have a mind structure about the proof of the metaphysical being. While giving the views of theologians about knowledge, discussions on knowledge throughout the history of thought were taken into consideration. Then, in order to reveal what kind of method was followed before Ghazali in the subject of proof of the excistence of God, we tried to discuss it under the title 'Ways to Know Allah in Classical Islamic Thought'. The pre-Ghazali theologians emphasized the unity of God rather than the existence of God. During the pre-Ghazali period (muteqaddimoon), the Salafiyya proposed the intellectual and moral path, theologians the way of reason and evil eye, and Sufi the way of inspiration and discovery (al-kashf). During presenting the views of Ghazali, what is the main problem of our study, on existence of the God the possibilities and sources of information are mainly brwaled in terms of his understanding of the mind structure. In line to understand Ghazali's intellectual basics in a good way, his thought adventure is also mentioned, his criticism of kalam, his interpretation of reason, his opinions about the senses and his interpretation of Sufism are also mentioned. Ghazali, who founded the theory of knowledge on the physical and metaphysical realms, emphasized that sensory knowledge of the physical realm cannot give definitive information about metaphysics. As a result, the subject of proof of the existence of the God (Isbat al-Wajib)was handled in the case of Ghazali; orientalists and Western theologians were compared with the views and inferences were made as a result. He also emphasized that it is possible for everyone to know God from the world and the beings in it, as it can be understood from the treatise he wrote about proof of the existence of the God (Isbat al-Wajib). As a result of our study, unlike the theologians, Ghazali''s adoption of the naturalistic way of discovery about isbât-ı wâcib reveals the originality of his views. Key Words: Isbat al-Wajib, Ma'rıfatullah, view, Fıtrat, Kashf.