Pers Mimarisinde Apadanalar: Ortaya Çıkışı ve Gelişimi

Abstract

Antik dünyanın büyük imparatorluklardan birini oluşturan Persler/Akhaimenidler'in, egemenlikleri altındaki İran, Anadolu, Trakya Kıyıları-Balkanlar, Kafkaslar ve Mısır coğrafyasında yapılan araştırmalarda maddi ve manevi varlıklarına tanıklık etmiş çok sayıda siyasi, ekonomik ve sanatsal kültürel kalıntılarına ulaşılmaktadır. Bu kapsamda Pers İmparatorluğu'nun çalışmamızın özü olan ve literatürde, çatısı sütunlar tarafından taşınan kabul eylemine yönelik apadanaların idari, dini, sosyal, krali, kamusal, törensel ve diğer tüm mimari özelliklerini değerlendirmek mümkündür. Temelde sütunun kullanılmasıyla oluşturulan apadanaların oluşum sürecini destekleyen sütunun tarihsel kullanımı, Anadolu ve Kuzey Suriye kökenli olan Bit-Hilani ve Batı Anadolu çıkış noktalı Megaron'la ilişkili olduğu rahatlıkla ifade edilirken; kabul eylemli sütunlu salonların çalışma safhamızdaki en erken örneklerine köken grubu açısından Orta Krallık ve Yeni Krallık döneminden kalma Mısır Hypostyle salonlarıyla (Karnak Tapınağı, Teb-Malkata Sarayı, Amarna-Kuzey Sarayı, Memfis-Merneptah Sarayı, Mentuhotep (Mentuhateb) Sarayı, Bubastis-Bastet Tapınağı, Tanis-Qantir Sarayı, Apries Sarayı) ulaşabilmekteyiz. Yakındoğu ve Mısır kültürel ilişkilerini temsil eden bu yapıların yanı sıra Med siyasi sürecine ve öncesine denk gelen ve Pers sanatının temelini teşkil eden ve İran'daki en erken sütunlu salon tiplerini oluşturan Hasanlu V-IV (M.Ö. 1500-1200/1100-800), Sagz-Abad (M.Ö. 1450-1200), Baba Jan (M.Ö. 1200/1100-800), Nush-i Jan I (M.Ö. 750-600), Ziwiye/Ziwiyeh (M.Ö. 8-7. yy), Godin Tepe II (M.Ö. 6. yy) ve Tepe Özbaki (M.Ö. 6. yy) yerleşimleri Batı İran-Hemedan bölgesinin anahtar yerleşimlerini oluşturmaktadır. Bu bağlamda Pers apadana yapılarının özünü oluşturan ve mimari formun zirve yaptığı Pasargadae (R-P-S Sarayı apadanaları), Susa (Susa ve Chaour Sarayı apadanaları), Persepolis (Sitadeldeki apadana ve 100 Sütunlu Salon) ve Borazjan (Charkhab, Sang-e Siyah ve Bardak Siyah Sarayı apadanaları) gibi özlü yerleşimlerle bu yapı tipinin tüm özelliklerini takip edebilmek mümkündür. Pers apadana yapılarının yayılım alanı içerisinde takip edebildiğimiz ve Urartu, Med ve sonrasında eklemeler yapılarak, Perslerce tekrardan kullanılan Bastam Güney ve Kuzey Apadanası (M.Ö. 7. yy), Arin-Berd (M.Ö. 6-5. yy), Armavir-Blur (M.Ö. 6-5. yy) ve Pers sanatının en özgün örneklerini gösteren Karacamirli yerleşimdeki İdeal Tepe ve Qurban Tepe apadana yapıları (M.Ö. 5-4. yy), Kuzeybatı İran (İran Azebaycanı)/Kafkaslar kültürünün Pers çekirdek ülkesiyle olan etkileşimini göstermektedir. Kuzeybatı İran'ın bir uzantısı durumunda olan ve Perslerce 200 yıl hâkimiyet altında kalan Anadolu ya da Küçük Asya'da da sütunlu salon veya apadana yapı tipinin örneklerini farklı zaman ve özelliklerde görmek mümkündür. Köken durumu açısından bugün Anadolu'daki en erken örnek olan Hattuşa-D Yapısı (M.Ö. 2. bin), Orta Anadolu Demir Çağı için Hitit-Med ve Persler'le ilişkilenen Sorgun-Kerkenes Dağı Apadanası, Urartu ve Pers tarihinde oldukça tartışma yaratan iki evreli Erzincan-Altıntepe Apadanası (M.Ö. 7-6. yy), Anadolu Pers apadanaları açısından yeni bir örnek olan ve Greko-Pers özellikler taşıyan Nevşehir Apadanası, Persler'in batıya yayılımını kanıtlayan Buruncak-Larisa Apadanası ve Güneydoğu'da Adıyaman-Kâhta Tille Höyük Apadanası bu özel yapı tipinin yayılım alanını örnekleyen birer özel mimari form olarak nitelendirilebilir. Anahtar Kelimeler: Apadana, Pers, İran, Anadolu, Mimari, Saray

The Persians / Akhaimenids, who constitute one of the greatest empires of the ancient world, have reached a great number of political, economic and artistic cultural remains that have witnessed their material and spiritual existence in the surveys conducted under the sovereignty of Iran, Anatolia, Thrace Coasts-Balkans, Caucasus and Egypt. In this context, it is possible to evaluate the administrative, religious, social, royal, public, ceremonial and all other architectural features of the apologies for the acceptance action carried out by the columns in the literature, which is the essence of our work of the Persian Empire. It is easy to say that the historical use of the column supporting the formation process of the apads formed mainly by using the column is related to the Bitar-Hilani originating from Anatolia and North Syria and the Megaron originating from Western Anatolia; (Khanate Temple, Teb-Malkata Palace, Amarna-North Palace, Memphis-Merneptah Palace, Mentuhotep (Mentuhateb) Palace, Bubastis-Bastet), which belong to the earliest examples in the study of the columns with accepting columns. Temple, Tanis-Qantr Palace, Apries Palace). In addition to these structures representing the Near Eastern and Egyptian cultural relations, Hasanlu V-IV (1500-1200 / 1100-800 B.C), which constituted the earliest columned hall types in Iran, which corresponded to the political process of the Med and preceded the Persian art, Sagz-Abad (1450-1200 B.C), Father Jan (1200 / 1100-800 B.C), Nush-i Jan I (750-600 B.C), Ziwiye / Ziwiyeh (8th-7th centuries B.C), Godin Tepe II (6th century B.C) and Tepe Özbaki (6th century B.C) constitute the key settlements of the Western Iran-Hemedan region. In this context, Pasargadae (the RPS Palace aparace), Susa (the Susa and Chaor Palace aparans), Persepolis (sit-in apadana and 100-column hall) and Borazjan (the Charkhab, Sang-e Black and Glass Black Palace) it is possible to follow up all the features of this type of building with concise settlements such as. Bastam South and North Apadana (7th century B.C), Arin-Berd (6th-5th centuries B.C), Armavir-Blur (7th century B.C), which were used in persecution from the Persians, were made in Urartu, Med and after the Persian apadana constructions. Ideal Tepe and Qurban Tepe apadana constructions (5-4th century B.C) in the Karacamirli settlement showing the most unique examples of Persian art show the interaction with the Persian seed country of the Northwest Iranian (Iranian Azebaycanı) / Caucasus culture. In Anatolia or Asia Minor, which is an extension of Northwest Iran and dominated by Persians for 200 years, it is possible to see examples of columnar hall or apadana building types at different times and features. In terms of its origin, the Hattusa-D structure (2nd millennium B.C), the earliest example in Anatolia, the Hittite-Med for the Iron Age in Central Anatolia and the Sorgun-Kerkenes Mountain Apocalypse in connection with the Persians, the eroded Erzincan-Altıntepe Aparna (7th-6th centuries B.C), a new example of Anatolian Persian apocalypse, the Nevsehir Apaca with Greco-Persian features, the Buruncak-Larisa Apaca proving the spread of the Persians to the west and the Adıyaman-Kâhta Tille The Höyük Apadana can be considered as a special architectural form that exemplifies the area of spread of this particular type of building. Keywords: Apadana, Persia, Iran, Anatolia, Architecture, Palace