İngilizce Yazılmış Seyahatnamelerde Doğu Anadolu Bölgesi Kent Mimarisi (19. Yüzyıl)

Abstract

Bu çalışma, 19. yüzyılda İngilizce yazılmış seyahatnameler üzerinden Doğu Anadolu bölgesindeki kent mimarisini incelemektedir. Söz konusu seyahatnameler, şehirlerin mimari özelliklerine dair ayrıntılı ve nitelikli bilgiler sunmakta; dönemsel gözlemler aracılığıyla kentsel mekânın yapısal unsurlarını ayrıntılarıyla betimlemektedir. Bu döneme ait seyahatname sayısının fazlalığı ve İngilizceye yönelik akademik yetkinlik nedeniyle, çalışma kapsamında yalnızca İngilizce kaynakların bir bölümü değerlendirilmiş; bu sayede içerik derinliği ve özgünlük sağlanmıştır. Çalışmanın temel amacı, 19. yüzyılda Doğu Anadolu şehirlerine dair mimari gözlemler içeren İngilizce seyahatnameleri bir araya getirerek, bu metinler üzerinden şehirlerin mimari özelliklerini yapı türlerine göre sistematik biçimde değerlendirmek ve araştırmacılar için işlevsel bir katalog niteliğinde derlenmiş bir kaynak sunmaktır. Bu doğrultuda, 50 seyahatname içerik analizi ve karşılaştırmalı metin analizi yöntemiyle incelenmiş, her bir metin, seyyahın mesleği, seyahat amacı ve anlatım biçimi dikkate alınarak değerlendirilmiştir. Seyahatnamelerde yer alan yapılar dini yapılar, sivil yapılar, askerî yapılar ve antik kalıntılar olmak üzere dört başlık altında ele alınmış; yapıların şehir içindeki konumları, plan düzeni, malzeme kullanımı ve inşa teknikleri gibi temel unsurlar üzerinden çözümlenmiştir. Elde edilen bulgular, seyyahların en çok konutlar, kiliseler ve özellikle kaleler üzerinde durduklarını göstermektedir. Bu yapılara ilişkin betimlemelerin büyük ölçüde ayrıntılı ve mimari terimlerle desteklenmiş olduğu görülmektedir. Ayrıca bazı seyyahların, kendilerinden önce aynı bölgeyi ziyaret eden gezginlerin metinlerinden etkilendikleri, bu sayede şehir mimarisine dair ortak anlatım biçimlerinin oluştuğu dikkat çekmektedir. Bu durum, seyahatnamelerin yalnızca gözleme dayalı metinler değil, aynı zamanda mimariyi anlatan yazılı bir geleneğin parçası olarak işlev gördüğünü ortaya koymaktadır. Sonuç olarak bu çalışma, 19. yüzyıl Doğu Anadolu kent mimarisini yalnızca İngilizce seyahatname metinleri üzerinde ele alarak yapı türlerine göre ayrıntılı bir değerlendirme sunmakta; kent tarihi ve mimarlık tarihi açısından bütünleyici bir bakış açısı geliştirmektedir. Aynı zamanda seyyah anlatılarının, dönemin şehirlerini nasıl algıladığını ve aktardığını inceleyerek, yazılı kaynakların mimarlık tarihi araştırmalarında nasıl değerlendirilebileceğine dair bir yaklaşım sunmaktadır.This study examines the urban architecture of the Eastern Anatolia region through travel accounts written in English during the 19th century. These travel narratives offer detailed and substantial information on the architectural characteristics of cities, providing comprehensive descriptions of the structural elements of urban space based on contemporary observations. Due to the abundance of travel literature from this period and the researcher's academic proficiency in English, the study focuses exclusively on a selected body of English-language sources, thereby ensuring both analytical depth and originality. This study aims to compile 19th-century English-language travelogues containing architectural observations on Eastern Anatolian cities and to systematically analyze urban architectural features by building type. 50 travel accounts were examined using content and comparative textual analysis, considering each traveler's profession, purpose, and narrative style. The structures described were categorized into religious, civil, military, and ancient remains, and analyzed in terms of location, spatial layout, materials, and construction techniques. The findings reveal that travelers most frequently focused on residential buildings, churches, and especially fortresses. Descriptions of these structures tend to be detailed and are often supported by architectural terminology. It is also noteworthy that some travelers appear to have been influenced by the accounts of earlier visitors to the region, leading to the emergence of a shared narrative style concerning urban architecture. This suggests that travelogues function not merely as records of observation, but also as components of a written tradition that conveys architectural knowledge. In conclusion, this study offers a detailed evaluation of 19th century urban architecture in Eastern Anatolia based solely on English language travel accounts, classifying architectural data according to building types and contributing a holistic perspective to both urban and architectural historiography. Moreover, by analyzing how travelers perceived and represented the cities of the period, the study provides a methodological approach for utilizing written travel sources in architectural history research.