Dîvânu Lugâti’t-Türk ve Eşdizimlilik: Türkçenin İlk Eşdizim Sözlüğü

Abstract

Dîvânu Lugâti’t-Türk (DLT) günümüz modern sözlüklerinden beklenen bilgi tiplerinin tamamını bütünüyle içermese de sözcüklerin eşdizimlilik bilgisini çeşitli yollarla titizlikle betimler. DLT'nin sıklık kullanımının öncelendiği, eşdizimlere dayalı bir yapısının ve yönteminin olduğu, sözcüklerin çoğunlukla eşdizimsel kullanımına ve anlamına göre betimlendiği ileri sürülebilir. DLT’de benimsenen bu tutum DLT’nin sözlük türünün, amacının ve hedef kitlesinin ne olabileceği hakkında önemli bazı ipuçları vermektedir. DLT, literatürde çoğunlukla ansiklopedik bir sözlük olarak kabul edilir. Mikro yapısı incelendiğinde DLT’nin amacına ve hedef kitlesine uygun olarak çoğunlukla kullanım (edim bilimsel) bilgisinin de verildiği sıklık kullanımı yüksek kalıp dil birimleri ve eşdizim sözlüğü özelliklerini taşıdığı görülür. Buna, DLT’de özellikle fiilleri doğrudan tanımlamak ya da açıklamak yerine eşdizimsel kullanımı ve sınırlılıkları verilerek eşdizimsel anlamlarıyla tanımlanması delil gösterilebilir. Zira Kâşgarlı’nın yüksek seviyede eşdizimlilik farkındalığının olduğu, eşdizimleri ve eşdizimsel tanımlamayı özellikle tercih ettiği görülür. Bu çalışmada DLT’nin sözcüklerin eşdizimlilik bilgisine dayandığından mikro yapısı açısından bir eşdizim sözlüğü olarak tasarlandığı ileri sürülmektedir. DLT’de eşdizimlerin nasıl sunulduğu ve DLT’nin bir eşdizim sözlüğünün hangi özelliklerini barındırdığı tartışılmıştır. DLT’nin en özgün tarafının modern eşdizim sözlüklerine koşut biçimde Türkçe eşdizimleri seçme ve betimleme yöntemi olduğu, bu yönleriyle DLT’nin sözcük ve sözcük birleşmelerinin sıklık kullanımının öncelendiği bir kalıp dil birimleri ve eşdizim sözlüğü olarak tasarlandığı ileri sürülmüştür.