İslam Hukuk Edebiyatında Manzum Eserler

Abstract

İslam hukuku; muamelat ve ceza gibi alanlarda bireyin hayatını kuşatan bütün hükümleri inceleyen bir ilim dalıdır. Bu alanın öğretimini kolaylaştırmak amacıyla İslam hukukçuları çeşitli ilmi ve pedagojik yöntemler geliştirmiş, bu çerçevede fıkıh konularının manzum üslupla kaleme alınması önemli bir yer tutmuştur. Manzum fıkıh eserleri hem edebî hem ilmî yönüyle dikkat çeken, bilgilerin sözlü aktarımını kolaylaştıran metinlerdir. Bu çalışmanın amacı, hicrî onuncu asra kadar kaleme alınmış usûl ve fürû' ilimlerine dair manzumeleri tespit ederek, bu eserleri içerik, üslup ve edebî özellikleri bakımından değerlendirilmesidir. Eserlerin fıkıh ilmine katkıları ile literatürdeki yeri ortaya konmuş ve bu alandaki akademik boşluğun giderilmesi hedeflenmiştir. Bu araştırmanın birinci bölümünde, İslam hukukuyla edebiyat arasındaki ilişki incelenmiş; Nâzım şeklinde kaleme alınan eserlerin tanımı, önemi, başlıca özellikleri, ortaya çıkışı, İslam hukuku konularına göre tasnifi ve başvurulan kaynakları ele alınmıştır. Ardından usûl, fürû, miras ve muhtelif furû konularında manzum eserler gibi alanlarda telif edilen manzumelere dair genel bir giriş sunulmuştur. İkinci bölümde ise fıkıh usûlüne dair yazılmış 11 manzume değerlendirilmiş bu manzumeler mezheplere göre tasnif edilerek her bir mezhep içerisinde kronolojik sıraya göre düzenlenmiştir. Üçüncü bölümde ise fıkhın fürû alanında kaleme alınmış 35 manzume incelenmiş ve bu manzumeler üç ana gruba ayrılmıştır. Bunlar furuun bütününü ele alan fürû manzumeleri, sadece miras ilmine dair manzumeler ve fürun belli bir meselesine dair müstakil manzumelerdir. Bu araştırma sonucunda, usûl ve fürû' alanlarında kaleme alınmış 46 manzume tespit edilmiş; bu eserler, fıkhî mezheplerine ve yazılış tarihine göre kronolojik olarak sıralanmıştır. Bu çalışmada, ilgili manzumelerin fıkıh ve fıkıh usûlü ilimlerinin öğretimini kolaylaştırmadaki rolleri ve bu bağlamdaki etkileri incelenmiştir. Ayrıca çalışmada bazı manzumelerin veciz olması ve başlıklandırma tertibi gibi özellikleri sebebiyle İslam hukukçularının ilgisini çektiği, bu sebeple şerhlere ve tahkik çalışmalarına tabi tutulduğu, bazılarının ise ya anlatım zorluğu ya da yazarının şöhret kazanmaması sebebiyle ihmal edildiği ve mahtut olarak bırakıldığı ve kaybolmaya yüz tuttuğu görülmüştür.Islamic law is a scholarly discipline that encompasses all legal rulings governing an individual's life, including matters of worship, transactions, and criminal law. To facilitate the teaching and transmission of this field, Muslim jurists developed various scholarly and pedagogical methods, among which the versification of legal subjects held a significant place. Didactic legal poems are texts that stand out with both their literary and scientific value, and they have served as effective tools for oral transmission of legal knowledge. The aim of this study is to identify and analyze legal didactic poems composed until the 10th century AH, both in the fields of legal theory and substantive law, with attention to their content, style, and literary characteristics. The study seeks to highlight their contribution to the study of Islamic law and their position in the legal literature, while also addressing a noticeable gap in academic research in this area. The first chapter of this research explores the relationship between Islamic jurisprudence and literature, providing definitions, significance, and characteristics of legal didactic poems. It also discusses their emergence, classification according to legal subjects within Islamic law, and the primary sources in which they are found. Furthermore, a general overview of poems written on legal theory, substantive law, inheritance law, and single-issue poems is presented. In the second chapter, eleven legal poems concerning the principles of jurisprudence are examined. These poems are classified according to the major schools of law and arranged chronologically within each school. The third chapter focuses on thirty-five poems composed in the field of substantive law, which are divided into three main categories: comprehensive poems covering the entire field, poems exclusively dealing with inheritance law, and poems addressing specific legal issues. As a result of this study, a total of forty-six legal didactic poems—comprising both legal theory and substantive law—have been compiled, classified according to legal school and chronology. The study offers an evaluation of the pivotal roles these poems played in facilitating the learning and internalization of Islamic legal sciences. Moreover, the research reveals that due to their conciseness and structural organization—such as the use of thematic headings—some of these poems attracted the attention of scholars, leading to extensive commentaries and editorial studies. Others, however, were neglected due to the obscurity of the author or the difficulty of the text, remaining in manuscript form and facing the risk of disappearance.