15.yüzyıl şairlerinden Şemsi'nin Yusuf u Züleyha mesnevisi (inceleme-metin)

Abstract

Yûsuf ile Züleyâ hikâyesi, geniş bir coğrafyada dilden dile aktarılan aşk eksenli bir metindir. Türk edebiyatına 13. Yüzyılda tercümeler yoluyla girmiştir. Mevcut bilgilere göre Türkçe ilk Yûsuf u Züleyhâ mesnevisi ise Ali’nin “Kıssa-ı Yusuf” adlı eseridir. Sonraki yüzyıllarda sayısı artan Yûsuf ile Züleyhâ mesnevileri, Osmanlı Devleti’nin son dönemlerine kadar kaleme alınmıştır. Bu mesnevilerin özünü oluşturan Yûsuf kıssası, sadece Osmanlı Devleti’nin hakim olduğu topraklarda değil, bütün müslüman şark şairlerinin ve nâsirlerinin sıklıkla tercih ettikleri bir konudur. Şemsî’nin Yûsuf u Züleyhâ adlı mesnevisi, 15. Yüzyılın sonlarında Doğu Türkçesi ile kaleme alınmış, Türkçenin değişik evrelerinden dil özellikleri gösteren bir eserdir. Çalışmanın amacı, mesnevi şeklinde kaleme alınmış olan eseri araştırmacıların ve ilgilenenlerin dikkatine ve istifadesine sunmaktır. Çalışma, yedi bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında mesnevi üzerinde durulmuş ve Yûsuf kıssasının kutsal kitaplar çerçevesinde değerlendirilmesi yapılmıştır. Çalışmanın ikinci bölümünde mesnevinin esas kaynakları olan kutsal kitaplarda geçen ilgili bölümlerle Şemsî’nin eseri olay örgüsü açısından karşılaştırılmış; eserler arasındaki benzerlikler ve farklılıklar ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu karşılaştırmadan sonra Arap edebiyatı, Fars edebiyatı, Batı edebiyatı ve Türk edebiyatı olarak dört başlıkta Yûsuf ile Züleyhâ konulu eserlerin bu edebiyatlardaki teşekkül süreci incelenmiştir. Üçüncü bölümde müellif ve eseri hakkında bilgi verilmiştir. Eserin müellifi Şemsî olsa da tarihî kaynaklarda yer alan Şemsî mahlaslı şairlerden hangisinin olduğu tespit edilememiştir. Bundan dolayı eserin yazıldığı dönemde eserler vermiş olan Şemsî mahlaslı şairlerin hayatlarına ve Yûsuf u Züleyhâ adlı eserlere dair bilgilere yer verilmiştir. Şemsî mahlaslı şairlerin hayatlarına dair bilgiler verildikten sonra eser; dili, şairin bakış açısı, mekânlar, mesâfe, zaman, şahıs kadrosu ve temalar gibi başlıklar altında incelenmiştir. Dördüncü bölümde ise metni kurarkan izlenilen yol belirtildikten sonra esas nüsha olan Tebriz nüshasının Erivan, Bakü ve Azerbaycan nüshaları ile karşılaştırılmasıyla oluşturulan tenkitli metne yer verilmiştir. Beşinci bölümde metni anlamayı kolaylaştırmak için oluşturulan “Seçme Sözlük”, altıncı bölümde özel adlar dizini, yedinci bölümde ise sonuç bulunmaktadır.

The story of Yusuf and Züleyâ is based on a love that has been transferred from language to language in all around the world. It entered Turkish literature through translations in the 13th century. The masnavi of Yusuf u Züleyhâ, which was written for the first time in Turkish, is his work called “Kıssa-ı Yusuf” and belongs to Ali. The masnavi of Yusuf and Züleyhâ whose number increased in the following centuries were written until the last periods of the Ottoman Empire. The story of Yusuf which constitutes the essence of these masnavis is a frequently preferred subject not only in the lands dominated by the Ottoman Empire, but also by all Muslim oriental poets and nasirs. Şemsî's masnavi named Yûsuf u Züleyhâ is a work that was written in Eastern Turkish at the end of the 15th century and shows linguistic features with different phases of Turkish. The aim of this study is to present the work written in the form of masnavi to the attention of researchers and those who are interested. In this study, there are five chapters. In the introduction part, the focus is on the mathnawi and the evaluation of the story of Yusuf in the holy books has been made In the second part of the study, the similarities and differences between the works were tried to be revealed by comparing the relevant sections in the holy books which are the main sources of the masnavi with the plot of Şemsî. After this comparison, the formation process of the works on Yusuf and Züleyha in these literatures was examined under four titles as Arab, Persian, Western and Turkish literature. In the third part, information about the author and his work is given. Although the owner of the study belongs to Şemsî, it has not been determined which of the poets with the pseudonym Şemsî in the historical sources is. For this reason, information about the lives of poets with the pseudonym Şemsî and the works named Yûsuf u Züleyha were given in the periods when the work was written. After sharing the life information of poets with the pseudonym Şemsî, the language of the work, the poet's point of view, places, distance, time, personnel and themes were examined. In the fourth part, after determining the way followed while constructing the text, the main copy, the Tabriz copy, is compared with the Yerevan, Baku and Azerbaijan copies, and the critical text is included. In the fifth part, there is the “Selection Dictionary”, which was created to facilitate the understanding of the text, in the sixth part there is the index of proper names, and in the seventh part there is the conclusion.