Halifelik ve Şeyhülislamlık Kurumu'nun tarihsel arka planı

Abstract

İslam tarihinin en önemli konularından biri de imamet/hilafet meselesidir. Hz. Peygamber'in vefatıyla Sakîfe'de başlayan başkanlık tartışmaları her dönem farklı yönleriyle bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle siyasi olayların dini/itikadi bir yöne dönüşmesi, İslam tarihçilerinin objektif kalmasını zorlaştırmaktadır. İlk dört halife döneminde birbirinden farklı başkanlık seçimleri uygulanmışken; Muâviye ile birlikte saltanat sistemi hâkim olmuştur. Emevîler ve Abbâsîler dönemlerinde hanedanın devamlılığının sağlanması için din, meşruiyet aracı olarak görülmüştür. Emevîlerin baskı rejimine karşı isyan hareketleri vuku bulmuş ve Şîa'nın imâmet doktrininin doğmasına sebep olmuştur. Şîa'nın Ehl-i Beyt kavramı, Emevîler tarafından Kureyşîlik formuna; Şîa'nın İmâmet doktrini ise -Abbâsîler döneminde yazılmaya başlanan İslam tarihi kaynaklarında- hilâfete kutsallık atfedilmesine neden olmuştur. Osmanlının Memlûklara son vermesine kadar İslam dünyasında birçok devlet kurulmuştur. Abbâsîlerin siyasi gücünü kaybettiği 10. yüzyılda, Abbâsî hilâfetinin yanı sıra Mısır'da Şîi Fâtımîler ve Endülüs'te Endülüs Emevî Devleti halifelik iddiasında bulunmuştur. Genel olarak bu devletler siyasi gücü nispetinde böyle bir iddiada bulunmuşlarsa da, uzun süre gücü elinde bulunduramadıkları için halifelik Selçuklu ve Memlûkîler himâyesinde Abbâsîlerde devam etmiştir. Selçuklunun bakiyesi olarak Osmanlı Devletinde dini yapı, diğer İslam devletlerinden farklı bir konum arz etmektedir. Kuruluşundan itibaren gazilik misyonuyla hareket eden Osmanlılar, gücü nispetinde halife unvanını da kullanmışlardır. I. Selim'den itibaren âlemşümul hilâfet silsilesi de Osmanlı hâkimiyetine geçmiş ve ilga edilinceye kadar halifelik Osmanlı hanedanında kalmıştır. Osmanlıda dini yapı şeyhülislamlık kurumu üzerinden sağlanmaktadır. Bu bakımdan oldukça önemli bir konum arz eden şeyhülislamlık, II. Mehmed (Fatih) döneminde kurumsallaşmış ve devletin yıkılmasına kadar aktifliğini korumuştur. İslam devlet başkanlığı hakkında ilk dört halifeden Osmanlıya kadar küllî bir bakış açısı sunan bu çalışma, imâmet/hilâfet telakkisi hakkında farklı bir pespektif sunmaktadır. Şeyhülislamlık kurumu bağlamında da kuruluşundan yıkılışına kadar Osmanlıda etkili olan dini yapı hakkında bilgi vermektedir.

One of the most important issues in the history of Islam is the issue of imamate/caliphate. The presidential debates, which started in Sakîfe with the death of the Prophet, appear as a problem with different aspects in every period. In particular, the transformation of political events into a religious/theological direction makes it difficult for Islamic historians to remain objective. While different presidential elections were carried out during the first four caliphs; The sultanate system dominated with Muawiya. In the Umayyad and Abbasid periods, religion was seen as a means of legitimacy to ensure the continuity of the dynasty. Revolt movements against the oppressive regime of the Umayyads took place and led to the emergence of the Shia doctrine of imamate. The concept of Ahl al-Bayt of Shia was converted to the form of Quraysh by the Umayyads; The Shia's doctrine of Imamat, on the other hand, has led to the ascription of sanctity to the caliphate in the sources of Islamic history, which began to be written in the Abbasid period. In the 10th century, when the Abbasids lost their political power, in addition to the Abbasid caliphate, the Shiite Fatimids in Egypt and the Andalusian Umayyad State in Andalusia claimed the caliphate. In general, although these states made such a claim in proportion to their political power, since they could not hold the power for a long time, the caliphate continued under the auspices of the Seljuks and Mamluks. As the remnant of the Seljuks, the religious structure in the Ottoman Empire has a different position from other Islamic states. Acting with the mission of being a veteran since its establishment, the Ottomans also used the title of caliph in proportion to their power. Since Selim, the entire caliphate succession passed under Ottoman rule, and the caliphate remained in the Ottoman dynasty until it was abolished. The religious structure in the Ottoman Empire is provided through the institution of sheikh al-Islam. In this respect, the sheikh al-Islam, which has a very important position, was institutionalized during the reign of Mehmed (Fatih) and remained active until the collapse of the state. This study, which offers a general perspective on the Islamic presidency from the first four caliphs to the Ottoman Empire, presents a different perspective on the imamate/caliphate concept. In the context of the institution of sheikh al-Islam, it gives information about the religious structure that was effective in the Ottoman Empire from its establishment to its collapse.