Artvin ili yerel fasulye (phaseolus vulgaris L.) populasyonlarının toplanması, tanımlanması ve morfolojik varyabilitesinin belirlenmesi / Ömer Sözen; Danışman Hatice Bozoğlu
Özet
Tarımın gelişmesinde en önemli rolü oynayan bitki ıslahının esasını, genetik kaynaklardaki çeşitlilik oluşturmaktadır. Bir ülkenin sahip olduğu yabani bitki formları ve yerel köy çeşitleri mevcut kültür bitkilerinin özelliklerinin iyileştirilmesinde veya yeni çeşitlerin geliştirilmesi için gerekli gen depolarıdır. Bitkisel üretimde devamlılık ancak bu materyallerin korunmasıyla mümkün olacaktır. Bu nedenle zengin bir çeşitliliğe sahip olan ülkemizin bu kaynaklarını koruması sürdürülebilir tarım ve yaşam için mutlak bir gerekliliktir.Bu çalışma, bünyesinde 7 tane barajın yapılmasına karar verilen ve bunlardan bir kısmının inşaatının tamamlandığı, Artvin ilinin su altında kalacak alanları başta olmak üzere ilin genelindeki mevcut yerel fasulye materyalinin toplanması ve bunların tanımlanmasını kapsamaktadır. Çalışmada kademeli örnekleme sistemine göre 74 köy seçilmiş ve buralardan toplam 279 örnek toplanmıştır. Bu toplanan materyaller tohum renkleri ve şekilleri dikkate alınarak ayrılıp toplam 400 genotip oluşturulmuştur. Bu genotipler, bitkisel özelliklerinin belirlenmesi amacıyla Karadeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsünün deneme arazisinde bodurlar 50, sırık formlular 70 cm sıra aralığında 5 m. uzunluğundaki sıralara 50 adet tohum gelecek şekilde 16.05.2005 tarihinde ekilmiştir. Genotiplerin tanımlanması Uluslararası Bitki Gen Kaynakları Araştırma Merkezi (IBPGR) ve Avrupa Birliği Bitki Çeşitleri Ofisi (EU-CPVO)'un belirlediği morfolojik tanımlama kriterleri ve bazı önemli agonomik özellikler de ilave edilerek toplam 68 gözlem yapılmıştır. Tanımlanması gerçekleştirilen 400 genotipten 108 tanesi tohum vermemiştir. Kalan 292 genotipin tanımlama verileri bu çalışma içerisinde verilmiştir. Tohum veren 292 genotipin tanımlanması sonucunda 88 tanesinin bodur, 29 tanesinin yarı bodur ve 175 tanesinin ise sırık formlu olduğu tespit edilmiştir. Yine tanımlama sonucunda 292 genotipin 145 tanesinin beyaz renkli, 147 tanesinin ise renkli tohuma sahip olduğu belirlenmiştir. Genotiplerde bitki boyu 20-310 cm, bitkide bakla sayısı 1-163 adet, çiçek uzunluğu 4-25 mm, çiçek sapı uzunluğu 2-20 mm, bakla uzunluğu 4-22 cm, baklada tane sayısı 1-9 adet, baklada lokus sayısı 1-9 adet, 100 tane ağırlığı16.2-80.6 g arasında değiştiği tespitedilmiştir. Artvin ili yerel fasulye genotiplerinin morfolojik bakımından varyabilitelerinin saptanması amacıyla materyal beyaz ve renkli taneliler olmak üzere iki gruba ayrılıp, beyaz taneli toplam 143 fasulye genotipi ve renkli taneli toplam 145 fasulye genotip Cluster analizine tabi tutulmuş ve dendogramlar oluşturulmuştur. Yapılan Cluster analizi sonucunda beyaz taneli fasulye genotiplerinin 23 grup, renkli taneli fasulye genotiplerinin ise 26 grup olarak kümelendikleri tespit edilmiştir. Bu çalışma sonucunda incelenen özelliklerde görülen varyasyon ve oluşan farklı gruplar materyalin kuru, taze ve her iki amaca yönelik çeşit geliştirme ve ıslahı çalışmalarında kullanılabilecek kadar zengin olduğunu göstermektedir.
