Gazzali'nin tanrı ve evren tasarımı ve günümüze yansımaları / Hasan Aydın, Mehmet Dağ.

Abstract

Gazzâlî (1058-111) Ortaçağ İslam dünyasının en önde gelen düşünürlerinden birisidir; bu nedensiz değildir; çünkü o, toplumsal bir misyon üstlenmiş, bu misyona bağlı olarak, eski kültürlerin İslamileştirilmesi çerçevesinde bir sosyo-kültürel proje geliştirmiş ve yeni bir senteze ulaşmayı denemiştir. Onun sentezinin ve sosyo-kültürel projesinin dayanağı ihya ve tecdit kavramı, amacı ise, eski kültürlerin Kur'an ekseninde yasallaştırılması, düşüncenin tek yasal dayanağı olarak Kur'an'ın gösterilmesi ve fetih hareketleri ve çeviriler aracılığı ile İslam dünyasına aktarılan Kuzey kültürünün İslamileştirilmesidir. O bu kültürü İslamileştirirken Kur'an ayetlerinin tarihsel içeriğini dışlamakta, bunun yerine söz konusu edilen Kuzey kültürünü Kur'an ayetlerinde okumaya girişmektedir.Gazzâlî anılan projesini ve sentezini bir Tanrı ve evren tasarımı ile bütünleştirmektedir. Onun Tanrı tasarımı, Eş'arî geleneğine dayanmakta ve Yeni-Platoncu, bilinemezci bir bilgikuramsal ve yöntembilimsel temele oturmaktadır. O evren tasarımında ise, gerek olgusal gerekse değerler alanındaki her şeyi Tanrı'nın saltık kudretinin bir ürünü saymakta; bu saltık kudreti temellendirmek için evrenin kendiliğinden bir işleyişinin ve sürekliliğinin bulunduğunu yadsımaktadır. Bu sürekliliği olmayan evrende, insanın kurtuluşu, onca, nesnel dünyadan uzaklaşmak, içe yönelmek, peygamberleri ve seçkinleri takip etmek ya da onları rehber edinmekle olasıdır. Onun teorisinde, tüm insansal kazanımlar Tanrı'ya bağlanmakta ve İslamî bir çerçeveye oturtulmaktadır.Modern dönemde, özellikle modern Batı kültürü doğduktan sonra, İslam dünyasında ortaya çıkan düşünsel hareketlerin, Batının bilim ve değerler alanında elde ettikleri kazanımları, tıpkı Gazzâlî'nin geçmişte yaptığı gibi, Kur'an ayetlerinde okuyarak yasallaştırmaya çalıştıkları görülür. Bunu yaparken, Gazzâlî'nin modern takipçileri, Kur'an'ın sosyo-kültürel alt yapısını dışlamakta ve insansal başarıları dinsel bir eksene oturtmakta, Batının bilimsel bulgularını ve değerler alanındaki kazanımlarını Kur'an ayetlerine iliştirerek İslam dünyasında yaygınlaştırmaya çalışmaktadırlar. Bu açıdan modern İslam düşünürleri de, tüm insansal kazanımları Kur'an ayetlerinde okuyarak Gazzâlî'nin Tanrı merkezli düşünsel tasarımını aynen yinelemektedirler.