Mübadele, imar ve iskan vekaleti (kuruluşu, teşkilat yapısı ve faaliyetleri) / Ercan Çelebi; Danışman Mehmet Evsile

Abstract

Türkiye ve Yunanistan arasında 30 Ocak 1923 tarihinde Lozan da imzalanan "Mübadele Sözleşmesi" tarihte ilk defa örneği görülen resmi ve zorunlu bir göç belgesi niteliğindeydi. Türkiye ve Yunanistan'ı ahali değişimine iten sebepler çok farklı olmakla birlikte Yunanistan'ın 1829da kurulmasından sonra sınırları içerisindeki Yunanlı olmayan milletleri tasfiyeye yönelik faaliyetleri ve bu çerçevede Türklere uygulana gelen baskı ve mezalimler; Anadolu'da bulunan Rumları' ın I.Dünya Savaşı sonrası ve Milli Mücadele yıllarındaki tutumları ve Türkiye'nin nüfusa olan ihtiyacı gibi genel sebepler taraflar arasında bir mübadele sözleşmesini zorunlu kılmış;Lozan'da yapılan görüşmeler neticesinde Yunanistan'daki Türkler ile Anadolu daki Rumların karşılıklı olarak değişimi öngörülmüş ve Batı Trakya Türkleri ile İstanbul Rumları bu değişimden muaf tutulmuşlardır.Osmanlı dönemi göç hareketleri her ne kadar göçmenlere ait işlerle ilgili hususlarda deneyimler kazandırmışsa da göçmen işleriyle ilgili kalıcı ve ilmi esaslara göre hareket edebilen bir teşkilat oluşturulamamıştır.Bu sebeple "Mübadele Sözleşmesine" tabi olarak gelecek olan mübadillerin nakilleri geçici beslenme ve barınma sorunlarının çözümlenmesi mübadillerin mesleklerine ve geldikleri bölgelerin iklimlerine uygun mıntıkalara yerleştirilmeleri mübadillerin yeni toplumsal yapıya uyumlarının sağlanması gibi zor ve kapsamlı işlerin üstesinden gelinebilmesi için yeni bir teşkilata ihtiyaç duyulmuştur.Bu maksatla mübadeleye dair işlerle ilgilenmek üzere Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde kurulacak olan yeni teşkilatın Başvekalete bağlı bir genel müdürlük ya da ayrı bir vekalet kurulması yönündeki tartışmalardan sonra bir vekalet kurulmasına karar verilmiş ve 13 Ekim 1923 tarihinde "Mübadele, İmar e İskan Vekaleti" kurulmuştur.Yeni vekalet merkez ve taşra teşkilatını oluşturması bütçesini belirlemesi mübadillerin nakilleri geçici beslenme-barınma sorunlarının çözümlenmesi ve iskanlarına dair temel ilkeleri belirlemesinden sonra mevcut imkanlar çerçevesinde mübadeleye dair işleri yürütmeye çalışmıştır.Bununla birlikte Selanik, Kavala gibi liman şehirlerinde meydana gelen yığılmalar mübadiller arasında açık ve çeşitli hastalıklara sebebiyet verirken özellikle kış aylarında nakliyat işi çok güç gerçekleşmiş zaman zaman yeteri miktarda vapur bulundurulamadığından nakliyat işinde sıkıntılarla karşılaşılmıştır.Özellikle mübadillerin kendileri için belirlenmiş olan iskan mıntıkalarına yerleştirilmeleri konusunda da önemli sorunların yaşandığı görülmektedir.Milli Mücadele'ye sahne olmuş olan Ege ve Karadeniz Bölgesi'nde uğranılan tahribat ve yıkım; Rumlar Ermeni ve Yahudilerden kanla terk edilmiş malların korunamaması ve bir kısım kimselerce işgal edilmesi bir "mesken bunalımını" beraberinde getirmiş bu da iskan işlerini geciktirmiştir. Mübadele İmar ve İskan Vekaleti 11 Aralık 1923'te lağvedilerek Dahiliye Vekaleti'ne bağlı bir genel müdürlük haline getirilmiştir.Vekalet kaldırıldığında mübadillerin neredeyse tamamı Türkiye'ye nakledilmiş %91'i iskan edilmiş önemli bir kısmı üretici duruma getirilmiş bulunuyordu.